Αν παρατηρήσουμε προσεκτικά τον έναστρο ουρανό θα διακρίνουμε ανάμεσα στα άστρα του Γαλαξία μας μερικά αστρόμορφα αντικείμενα που μοιάζουν με μικρά σύννεφα. Τα αντικείμενα αυτά αποτελούνται από πολλά άστρα που βρίσκονται συγκεντρωμένα σε μια πολύ μικρή περιοχή και ως εκ τούτου ονομάζονται αστρικά σμήνη. Πρόκειται για πολυπληθείς οικογένειες αστεριών που καταλαμβάνουν έναν σχετικά μικρό χώρο στο διάστημα. Τα αστρικά αυτά συστήματα διατηρούν την συνοχή τους για μεγάλα χρονικά διαστήματα εφόσον τα άστρα που τα συγκροτούν συγκρατούνται μέσα στα όρια του σμήνους μέσω ισχυρών αμοιβαίων βαρυτικών επιδράσεων.
Όπως πιστεύουμε σήμερα τα άστρα ενός αστρικού σμήνους έχουν μεν πολύ διαφορετικές μάζες μεταξύ τους, αλλά γεννήθηκαν περίπου την ιδία περίοδο. Έχουν δηλαδή σχεδόν την ίδια ηλικία. Το γεγονός αυτό είναι πολύ σημαντικό γιατί μας δίνει τη δυνατότητα να μελετήσουμε τα φαινόμενα που συμβαίνουν κατά τη διάρκεια της ζωής αστέρων της ίδιας μεν ηλικίας αλλά διαφορετικής μάζας.
Είναι σαν να μελετά κάποιος μια μεγάλη ομάδα ανθρώπων περίπου της ίδια ηλικίας αλλά με διαφορετικά χαρακτηριστικά. Μετά από μακροχρόνιες αστρονομικές παρατηρήσεις έχουμε καταλήξει στο συμπέρασμα ότι τα αστέρια των πυκνότερων σε αστέρες αστρικών σμηνών είναι τοποθετημένα κατά τέτοιο τρόπο στον χώρο, ώστε η πυκνότητα τους να μειώνεται από το κέντρο προς τις εξωτερικές περιοχές τους. Αυτή η κατανομή των αστεριών μέσα σε ένα αστρικό σμήνος μας οδηγεί στο συμπέρασμα ότι η πυκνή ύλη στο κέντρο του αστρικού σμήνους δημιουργεί ένα ισχυρό βαρυτικο πεδίο το οποίο είναι ικανό να συγκρατήσει με την έλξη του τα αστέρια που τείνουν να απομακρυνθούν από το σύστημα.
Τα αστρικά σμήνη, αναλόγως της δυναμικής συνοχής τους, διακρίνονται σε δύο μεγάλες κατηγορίες:
Α. Τα σφαιρωτά σμήνη που περιλαμβάνουν έναν μεγάλο αριθμό αστέρων (περισσότερα από 1000), που συγκρατούνται στα πλαίσια του σμήνους με αρκετά ισχυρές δυνάμεις και
Β. Τα ανοικτά ή γαλαξιακά σμήνη, που περιλαμβάνουν ένα μικρό αριθμό αστέρων (λιγότερα από 1000), τα οποία συγκρατούνται μέσα στα όρια του σμήνους με χαλαρές δυνάμεις.
Το πιο γνωστό σφαιρωτό σμήνος είναι εκείνο του Ηρακλή ή Μ13 (βλ. εικόνα), όπως αυτό αναφέρεται στους αστρονομικούς καταλόγους. Φαίνεται και με γυμνό μάτι ενώ με ένα συνηθισμένο ζευγάρι κιάλια διακρίνεται πολύ καθαρά. Απέχει από εμάς περίπου 24.000 έτη φωτός, η διάμετρός του είναι περί τα 1000 έτη φωτός, περιέχει περισσότερα από 100.000 άστρα ενώ η πυκνότητα στο κέντρο του είναι περίπου 10 άστρα ανά κυβικό έτος φωτός (κύβος με ακμή ένα έτος φωτός).
Δύο, επίσης πολύ «διάσημα» ανοικτά αστρικά σμήνη είναι η γνωστή μας Πούλια ή, όπως αλλιώς λέγεται, Πλειάδες (ή Μ45) (βλ. εικόνα) και οι Υάδες (ή Μ25). Πολλοί νομίζουν ότι πρόκειται για μεμονωμένα άστρα. Δεν είναι όμως έτσι. Πρόκειται για ανοικτά αστρικά σμήνη με μερικές εκατοντάδες άστρα το καθένα.
Οι Πλειάδες (Πούλια) απέχουν από τη Γη περίπου 440 ως 480 έτη φωτός, ενώ οι Υάδες απέχουν μόνο 151 έτη φωτός. Οι Υάδες θεωρούνται το πλησιέστερο αστρικό σμήνος στη Γη ενώ η ηλικία τους κυμαίνεται περί τα 650 εκατομμύρια χρόνια. Η σχετικά μικρή απόστασή των Υάδων από τη Γη, αποτελεί θα λέγαμε μέτρο για τον προσδιορισμό μεγαλυτέρων αποστάσεων στο Γαλαξία μας και από εκεί σε ολόκληρο το Σύμπαν.
Και οι Πλειάδες και οι Υάδες φαίνονται εύκολα με γυμνό μάτι τις νύκτες και ήταν γνωστές από την προϊστορική εποχή αφού αναφέρονται και από τον Όμηρο (περί το 750 π.Χ.). Τα ονόματα τόσο των Υάδων όσο και των Πλειάδων κατάγονται από την ελληνική μυθολογία.
Είναι γνωστό το σχετικό ποίημα του μεγάλου νομπελίστα ποιητή μας Οδυσσέα Ελύτη για την Πούλια με τις εφτά θυγατέρες της που δεν είναι τίποτα άλλο από τα εφτά ορατά άστρα του σμήνους των Πλειάδων.
«Η Πούλια που ‘χει εφτά παιδιά
μέσ' απ' τους ουρανούς περνά,
κάποτε λίγο σταματά
στο φτωχικό μου και χτυπά».
Άστρα, αστρικά σμήνη, γαλαξίες, σμήνη γαλαξιών και νεφελώματα φτιάχνουν αυτό που οι ανθρώπινες αισθήσεις ονομάζουν παρατηρούμενο Σύμπαν. Έναν υπέροχο κόσμο. Ένα κόσμημα. Το οποίο φαντάζει μεγαλειώδες και εντυπωσιακό. Αλλά και προκλητικό για την ανθρώπινη κατακτητική διάθεση. Όμως ας μην ξεχνάμε αυτό που είπε ο μεγάλος Νεύτωνας: «Μοιάζουμε σαν τα παιδιά που παίζουν στην ακροθαλασσιά και χαίρονται να ανακαλύπτουν ένα βότσαλο πιο λείο από τα άλλα. Ιδιαίτερα ωραίο. Ενώ μπροστά τους απλώνεται απαραβίαστος ο μεγάλος ωκεανός της αλήθειας».
Καλή θέαση!
Α.Α.