Γράφει η Μαρία Ν. Γεωργούση , εκαπιδευτικός.
Το Τριώδιο είναι εορτολογική και λειτουργική περίοδος, η οποία έχει κέντρο το Πάσχα, που είναι ο πυρήνας του λειτουργικού έτους. Έχει διάρκεια δέκα εβδομάδων και αρχίζει την Κυριακή του Τελώνη και του Φαρισαίου, και τελειώνει το βράδυ του Μεγάλου Σαββάτου, δηλαδή προηγείται του Πάσχα. Οι δέκα εβδομάδες διακρίνονται: στις τρεις πρώτες που είναι προπαρασκευαστικές, στις επόμενες έξι που είναι οι εβδομάδες των Νηστειών, δηλαδή της Μ. Σαρακοστής, και τέλος, στη Μεγάλη Εβδομάδα. Το λειτουργικό βιβλίο, ¨Τριώδιον κατανυκτικόν¨, το οποίο χρησιμοποιείται αυτή την περίοδο (γι΄αυτό έχει επικρατήσει στο λαό μας να λέει ότι «άνοιξε το Τριώδιο»), περιλαμβάνει κανόνες της ακολουθίας του όρθρου, οι οποίοι αποτελούνται από τρεις ομάδες τροπαρίων, τις ωδές, ενώ την υπόλοιπη χρονιά ψάλλονται κανόνες με οκτώ ή εννέα ωδές.
Αυτή η περίοδος άρχισε να διαμορφώνεται τον 4ο αιώνα (κατά τον οποίο αρχίζει να διαμορφώνεται συστηματικά το εκκλησιαστικό Εορτολόγιο), όταν η νηστεία της Μεγάλης Εβδομάδας, επεκτάθηκε κατά σαράντα ημέρες, αριθμός ημερών που ακολουθεί τη νηστεία του Μωυσή , του προφήτη Ηλία , αλλά κυρίως του Ιησού. Τον 6ο αιώνα προστέθηκαν και οι τρεις προπαρασκευαστικές εβδομάδες. Οι τέσσερις πρώτες Κυριακές των προπαρασκευαστικών εβδομάδων είναι του Τελώνη και του Φαρισαίου, του Ασώτου, των Απόκρεω ,της Τυρινής, ενώ η περίοδος της Μ. Σαρακοστής περιλαμβάνει πέντε Κυριακές: Α΄ Νηστειών (Ορθοδοξίας),Β΄ Νηστειών (Γρηγορίου του Παλαμά),Γ΄ Νηστειών (Σταυροπροσκυνήσεως),Δ΄ Νηστειών(Ιωάννου της Κλίμακος)και Ε΄ Νηστειών (Μαρίας της Αιγυπτίας).
Κατά τη Μεγάλη Εβδομάδα γίνεται η ανάμνηση των τελευταίων γεγονότων πριν από τη σύλληψη του Κυρίου και όσων ακολούθησαν: της δίκης ,των Παθών ,της Σταύρωσης, της Αποκαθήλωσης και του Ενταφιασμού του Κυρίου. Όλες αυτές οι εβδομάδες έχουν έναν πνευματικό εσωτερικό σύνδεσμο μεταξύ τους, που φανερώνουν και το σκοπό τους, ο οποίος είναι η μετάνοια ,με όλες τις πρακτικές της, νηστεία, εγκράτεια, προσευχή, κάθαρση της καρδιάς του πιστού ,για να αξιωθεί να εορτάσει μαζί με όλους τους Αγίους, την Ανάσταση.
Αναλυτικά, οι προπαρασκευαστικές εβδομάδες της περιόδου του Τριωδίου έχουν χαρακτήρα προοιμίου στη Μεγάλη Τεσσαρακοστή. Κατά το ευαγγελικό ανάγνωσμα της Κυριακής του Τελώνη και του Φαρισαίου(Λουκ.18,10-14),αναφερόμαστε στην τοποθέτηση του πιστού απέναντι στην άκτιστη Χάρη του Τριαδικού Θεού, μέσω της ταπείνωσης ,όπως ο Τελώνης που έχει επίγνωση της αμαρτίας του και στηρίζει όλη την ελπίδα του στο έλεος του Θεού ή στην απόρριψη της Χάρης Του, όταν η καρδιά παραμένει εγκλωβισμένη μέσα στα δίχτυα της υπερηφάνειας και του εγωϊσμού, όπως λειτουργεί ο Φαρισαίος, που μεταβάλλει την προσευχή σε περιαυτολογία. Με το ευαγγελικό ανάγνωσμα της Κυριακής του Ασώτου(Λουκ.15,11-32),βεβαιώνεται η δυνατότητα σωτηρίας του ανθρώπου ,έστω κι αν αυτός έχει φτάσει στα έσχατα όρια της απομάκρυνσης από τον Πατέρα-Θεό, ο οποίος αναμένει το παιδί Του να επιστρέψει από τον πνευματικό θάνατο στη ζωή. Την Κυριακή της Απόκρεω, με την ευαγγελική περικοπή της Κρίσεως(Ματθ.35,31-46) επισημαίνεται η ιδιότητα του Χριστού ως αρχή και ¨τέλος¨ της ιστορίας, ως Σωτήρας και ως Κριτής όλου του κόσμου, που θα αποδώσει στον καθένα σύμφωνα με τα έργα του. Γνωρίζοντας το αυτό, ο κάθε άνθρωπος οφείλει να επαναφέρει το εαυτόν του στο δρόμο της αρετής, μέσα από το δρόμο της μετάνοιας, ώστε μετά τη Τελική Κρίση να γευτεί την αιώνια χαρά και μακαριότητα κοντά στο Θεό και να λυτρωθεί από την αιώνια δυστυχία και θλίψη μακριά Του. Αυτό το χριστιανικό νόημα της περιόδου του Τριωδίου και ο Χριστιανισμός ως Ορθοδοξία, καμία σχέση έχουν με καρναβαλικά έθιμα και εκδηλώσεις, που προέρχονται από προχριστιανικές παγανιστικές συνήθειες και πρακτικές, που αναιρούν ριζικά την πίστη , χαρακτηρίζονται από ελευθεριότητα και ανήκουν ουσιαστικά στο λαϊκό εορτολόγιο, που παρακολουθεί το χριστιανικό. Η Αποκριά, η οποία τοποθετείται χρονικά την Άνοιξη, στην κρισιμότερη για την αναγέννηση της φύσης και την αναπαραγωγή της ζωής εποχή, διατηρεί μεγάλο αριθμό δρώμενων και συνηθειών, που ανάγονται στις αγροτικές κοινωνίες και αποσκοπούν στη γονιμότητα και την προστασία της ζωής μέσα στη φύση. Τα αποκριάτικα μαγικοθρησκευτικά δρώμενα και οι μαντικές τελετουργίες έχουν χάσει την αρχική τους σημασία και όπου γίνονται ή αναβιώνουν έχουν καθαρά διασκεδαστικό χαρακτήρα, με κοινωνική σάτυρα, κύρια χαρακτηριστικά του σύγχρονου αστικού πλέον καρναβαλιού. Την Κυριακή της Τυρινής ζούμε το γεγονός της πτώσης του ανθρώπου και της εκδίωξής του από τον Παράδεισο, καθώς και την απώλεια όλων των δώρων της αρχεγόνου δικαιοσύνης, δηλαδή της προπτωτικής περιόδου της ζωής του. Η Χάρη του Θεού αδρανοποιείται μέσα στην καρδιά του ανθρώπου, ο οποίος κλείνεται στην ατομικότητα, που γεννά την ασπλαχνία. Έτσι είναι επιτακτική η ανάγκη πνευματικής ζωής, αφού έρχεται και η Μεγάλη Τεσσαρακοστή, κατά την οποία ο πνευματικός αγώνας είναι πιο έντονος.
Η επόμενη ημέρα ,η Καθαρά Δευτέρα, είναι η πρώτη ημέρα της αυστηρής σαρανταήμερης νηστείας, ενώ και όλη η εβδομάδα χαρακτηρίζεται «καθαρά». Όλη η περίοδος της Μ. Σαρακοστής είναι η κατεξοχήν ιερή περίοδος του έτους και στοχεύει στην πνευματική προετοιμασία του πιστού για το Πάσχα. Οι ιδιαίτερες ακολουθίες και προσευχές σε συνδυασμό με την νηστεία σηματοδοτούν σαν οδοδείκτες και μια νέα πορεία για τη ζωή των χριστιανών. Η πρώτη Κυριακή της Μ. Τεσσαρακοστής ονομάζεται Κυριακή της Ορθοδοξίας, η οποία νίκησε την αίρεση της εικονομαχίας το 843,όταν η αυτοκράτειρα Θεοδώρα «αναστήλωσε», επανέφερε δηλαδή τις εικόνες στη θέση τους στο ναό και υποστήριξε τις αποφάσεις της Ζ’ Οικουμενικής Συνόδου για την τιμή και προσκύνηση των αγίων εικόνων. Η δεύτερη Κυριακή αποδίδεται στη μνήμη του Αγίου και Θεολόγου Γρηγορίου του Παλαμά, ο οποίος μαζί με άλλους Πατέρες έσωσαν με τη ζωή και το θεολογικό τους έργο σ΄ όλους τους αιώνες ,την πίστη. Στη μέση της Μ. Τεσσαρακοστής, την Κυριακή της Σταυροπροσκυνήσεως υψώνεται ο Τίμιος Σταυρός ,το νικηφόρο όπλο κατά των δαιμονικών δυνάμεων ,στο κέντρο του Ναού κατά τη λατρεία, ώστε να ενισχύσει τους πιστούς στον πνευματικό τους αγώνα. Μαζί με το Σταυρό προβάλλεται και το Πρόσωπο της Υπεραγίας Θεοτόκου ,ως πρότυπο πνευματικής ζωής και προστασία των πιστών, με τον υπέροχο Ακάθιστο ύμνο που ψάλλεται τμηματικά τις τέσσερις πρώτες Παρασκευές της Σαρακοστής και ολόκληρος την πέμπτη. Οι δύο τελευταίες Κυριακές είναι αφιερωμένες σε δύο μεγάλες ασκητικές μορφές, τον όσιο Ιωάννη της Κλίμακος, συγγραφέα του έργου ¨Κλίμαξ¨ και την οσία Μαρία την Αιγυπτία, η οποία μετανόησε για τον πρότερο αμαρτωλό της βίο και μέσω της ασκητικής ζωής της αναδείχθηκε «Χριστού Νύμφη». Με την μνήμη τους προβάλλεται η αρετή και των δύο φύλων και η δυνατότητα σωτηρίας όλων των ανθρώπων. Το Σάββατο αυτής της εβδομάδας, τιμάται το θαύμα της Ανάστασης του Λαζάρου, που προτυπώνει την «κοινήν ανάστασιν» ,όλων δηλαδή των ανθρώπων κατά τη Δευτέρα Παρουσία. Η Κυριακή των Βαΐων είναι η εορτή της εισόδου του Χριστού στα Ιεροσόλυμα, λίγο πριν από το Πάθος Του.
Η κορύφωση του Τριωδίου είναι η Μεγάλη Εβδομάδα, το επίκεντρο της Ορθόδοξης πνευματικότητας. Λέγεται Μεγάλη, όχι διότι είναι μεγαλύτερη από τις άλλες εβδομάδες του έτους ,αλλά γιατί θυμόμαστε μεγάλα και σπουδαία γεγονότα για την σωτηρία του ανθρώπου! Η Μεγάλη Εβδομάδα ανακεφαλαιώνει όλη την ανθρώπινη ιστορία, τη δημιουργία και την πτώση, αλλά και τη Θεία Οικονομία, δηλαδή το σχέδιο του Θεού για τη σωτηρία του ανθρώπου . Όλες οι Ακολουθίες συγκεφαλαιώνουν την τραγική αποτυχία του ανθρώπου και την «εν Χριστώ σωτηρία του», ως Ανάσταση και εν Χριστώ «αποκατάσταση», μέσα από την διάθεση κατάνυξης ,συντριβής και αυτομεμψίας, δηλωτικών της αληθινής μετάνοιας.
Η περίοδος του Τριωδίου ,σε πείσμα των καιρών και της διευρυμένης πτώσης του ανθρώπου, προσφέρει δυνατότητες επιστροφής στον Πατέρα -Θεό και ένωση μαζί Του μέσω της άσκησης ,των Μυστηρίων και της Λατρείας.
13-2-2022
Γεωργούση Ν. Μαρία
Εκπαιδευτικός Θεολόγος, πτυχιούχος Παιδαγωγικού Τμήματος Δημοτικής Εκπαίδευσης Πανεπιστημίου Πατρών, κάτοχος Μεταπτυχιακού Διπλώματος Πανεπιστημίου Πελοποννήσου, Τμήματος Εκπαιδευτικής και Κοινωνικής Πολιτικής